• information
  • de
  • gb
  • fr
  • it
  • sk
  • es
  • ua
  • cz
Strona główna Parafia Łęg Reformy czynszowe we wsi Łęg w latach 1825-1826
Reformy czynszowe we wsi Łęg w latach 1825-1826
W XVIII wieku wioski położone w pobliżu Krakowa należały do trzech rodzajów własności ziemskiej. Wsie były własnością instytucji kościelnych (np. klasztorów), szlachty lub skarbu państwa. We wszystkich tych rodzajach własności ziemi do końca XVIII w. obowiązywała gospodarka folwarczno-pańszczyźniana.
 
Część ziemi położona w obrębie wioski należała do folwarku pańszczyźnianego, było to gospodarstwo zarządzane przez właściciela wsi i cały dochód z tego gospodarstwa był jego własnością. Pozostałe grunty we wsi, tzw. grunty gromadzkie, należały do gospodarstw chłopskich i chłopi dzierżawili je czerpiąc z nich własne dochody. Chłopi, oprócz prac we własnym gospodarstwie, zobowiązani byli do wykonywania darmowych prac własnymi narzędziami na folwarku pańskim na rzecz właściciela wsi przez określoną ilość dni w tygodniu w ciągu roku. Praca na folwarku była dla nich przymusowa.
 
System gospodarki pańszczyźnianej opierał się na przymusie darmowej pracy na ziemi folwarcznej i na poddaństwie osobistym, czyli zakazie opuszczania wsi przez chłopa bez zgody właściciela wsi.
 
W XVIII i XIX w. główny problem reform na wsi polskiej dotyczył zniesienia poddaństwa osobistego i pańszczyzny oraz oczynszowania wsi (czyli zamianę pańszczyzny na płatny w pieniądzu czynsz) albo uwłaszczenia chłopów (nadanie im pełnych praw własności do ziemi).
 
Wioski Łęg i Czyżyny na początku XIX w. były własnością klasztoru cystersów w Mogile. Chłopi w tych wioskach posiadali (jako swoją prywatną własność we własnym gospodarstwie) budynki gospodarcze, czyli stodoły i chlewy, budynki mieszkalne, sprzęt gospodarczy, zwierzęta hodowlane oraz do nich też należały dochody rolne osiągnięte z ziemi gromadzkiej, którą posiadali w swoich gospodarstwach. Ale ziemia w ich gospodarstwach była własnością klasztoru, a oni byli jej dzierżawcami.
 
Do 1795 r. tereny obecnej Nowej Huty znajdowały się w obrębie Rzeczpospolitej, a po trzecim rozbiorze i likwidacji resztek państwa polskiego w 1795 r. zostały włączone do Austrii i pozostały w cesarstwie austriackim do 1809 r. W 1807 r. po zwycięskiej wojnie Francji przeciw Prusom Napoleon utworzył z części ziem polskich z zaboru pruskiego państwo polskie, zwane Księstwem Warszawskim. W 1809 r. tereny „nowohuckie” zostały przez Napoleona wyłączone z zaboru austriackiego i przyłączone do Księstwa Warszawskiego. Pozostawały w obrębie państwa polskiego do końca jego istnienia w 1812 r., kiedy wojska napoleońskie poniosły klęskę w Rosji. Ostatecznie o losie tych ziem zadecydowali zaborcy podczas obrad Kongresu Wiedeńskiego w 1815 r., który określił nowy układ polityczny w Europie po zakończeniu wojen napoleońskich. Księstwo Warszawskie oficjalnie zostało rozwiązane i z części jego ziem utworzono niewielkie państewko polskie nazwane Rzeczpospolitą Krakowską ze stolicą w Krakowie. Jego południowa granica biegła dokładnie wzdłuż biegu rzeki Wisły, i na wschodzie sięgała wsi Kościelniki. Tereny obecnej Nowej Huty pozostały w obrębie tego państwa do roku 1846. W 1846 r. Rzeczpospolita Krakowska została zlikwidowana i włączona do cesarstwa austriackiego. Oficjalna nazwa tego państwa brzmiała: „Wolne, Niepodległe i Ściśle Neutralne Miasto Kraków i jego Okręg”, zwane potocznie Rzeczpospolitą Krakowską.
 
Rosja i Austria podczas rozmów w Wiedniu w 1815 r. zadecydowały, że w Rzeczpospolitej Krakowskiej zostaną przeprowadzone reformy rolne czynszowe, polegające na likwidacji pańszczyzny i zamianie jej na płatny czynsz. Reforma czynszowa była obowiązkowa we wszystkich wioskach należących do duchowieństwa i w dobrach narodowych, czyli skarbowych. Reformę rolną przeprowadziła instytucja zwana, Komisją Włościańską z siedzibą w Krakowie.
 
Celem reformy czynszowej było nie tylko oczynszowanie, ale też podział części gruntów folwarcznych i rozdanie ich między bezrolnych chłopów. Reforma nie obejmowała uwłaszczenia chłopów, dlatego stan prawnej własności właścicieli wiosek do gruntów wiejskich pozostał bez zmian po tej reformie.
 
Obie wioski, Czyżyny i Łęg, należały w XIX w. do parafii św. Bartłomieja w Mogile, Łęg jednak był bardziej związany administracyjnie i gospodarczo z Czyżynami niż z Mogiłą. W XIX w. Łęg był traktowany jako „przyległość” do wsi Czyżyny. Obie wioski miały własnych sołtysów i zachowały swoją odrębność. Kiedy w 1825 r. Komisja Włościańska przystąpiła do reform czynszowych w tych wioskach, obie wioski oczynszowano jednocześnie, ale dokumentację sporządzano dla każdej z nich odrębnie, jednak równolegle stosowano każdą procedurę oczynszowania dla obu wiosek.
 
Powiązania administracyjne między Czyżynami i Łęgiem wykazują też akta metrykalne w XIX w. Akta urodzeń wiosek były zapisywane przez proboszczów parafii św. Bartłomieja dla obu wiosek dla danego przedziału czasu w tej samej księdze, ale w odrębnej części danej księgi metrykalnej. Pierwsza połowa każdej księgi metrykalnej zawiera wpisy dla Czyżyn, a druga część tejże księgi obejmuje wpisy dla Łęgu. Wieś Mogiła posiadała własną odrębną księgę metrykalną.
 
W 1828 r. ogólna powierzchnia wiosek Łęg i Czyżyny oraz gruntów folwarcznych, które znajdowały się w obrębie tych wiosek, wynosiła 1321 mórg miary chełmińskiej. 1 morga chełmińska odpowiada wielkości 0,56 hektara (wszystkie wielkości powierzchni gruntów w tym cyklu artykułów podane zostały w morgach miary chełmińskiej). Dla porównania powierzchnia samej wsi Mogiła z Kopańcem, które też były własnością cystersów, wynosiła w 1833 r. 1597 mórg.
 
Z tej liczby – 1321 mórg powierzchni Łęgu i Czyżyn – do folwarku klasztornego należało około 209 mórg. Folwark z budynkami gospodarczymi znajdował się w Czyżynach i podlegały mu grunta folwarczne we wsi Czyżyny oraz we wsi Łęg. Dokumenty z 1739 r. świadczą, że w XVIII wieku w Łęgu znajdował się też folwark, odrębny od Czyżyn, ale cystersi zlikwidowali go i zachowali tylko folwark w Czyżynach przenosząc na czyżyński folwark administrację gruntów folwarcznych w Łęgu. Powierzchnia Łęgu była mniejsza od Czyżyn. Łęg zajmował około 463 morgi, a Czyżyny – 647 mórg.
 
We wsiach Łęg i Czyżyny nie było młynów, stała tylko jedna karczma zajezdna we wsi Czyżyny przy Gościńcu prowadzącym z Krakowa przez Mogiłę do Lublina. Łęg położony bliżej rzeki Wisły, na bardzo niskim terenie, był częściej narażony na wylewy tej rzeki niż położona dalej od rzeki wieś Czyżyny. Dokumenty z XIX wieku wspominają o licznych powodziach, które nawiedzały Łęg na początku XIX wieku.
 
Siedliska gospodarzy Łęgu, czyli zabudowania gospodarcze i mieszkalne, tworzyły typową ulicówkę, czyli były rozmieszczone obok siebie wzdłuż obecnej ulicy Niepokalanej Panny Marii po obu jej stronach. Koło tych zabudowań znajdowały się sady i ogrody. Domy stały na ogół bliżej drogi biegnącej przez wieś, a ogrody z sadami położone były po bokach i z tyłu zabudowań. Łąki i pola uprawne znajdowały się dalej od siedlisk w innych rejonach wsi.
 
Mieszkańcy wsi utrzymywali się przeważnie z uprawy roli i hodowli zwierząt. Niektórzy dodatkowo pracowali jako flisacy na rzece Wiśle. Poza flisactwem innych rzemiosł we wsi nie uprawiano.
 
Mieszkańcy Łęgu na początku XIX wieku nie tworzyli jednolitej społeczności pod względem posiadanego majątku i obowiązków pańszczyźnianych na folwarku klasztornym. Wielkość majątku posiadanego czyli rozmiar powierzchni gruntów w gospodarstwie różnicował ich na kilka grup społecznych i ekonomicznych.
 
Najzamożniejszą grupą rolników byli kmiecie. We wsi znajdowały się 4 gospodarstwa kmiece. Przeciętna powierzchnia gruntów jednego gospodarstwa kmiecego wynosiła około 18,5 morgi. Drugą, uboższą kategorią rolników byli półrolnicy. Ich gospodarstwa były pod względem rozmiaru posiadanego gruntu mniejsze od gospodarstw kmiecych. Przeciętna wielkość posiadanego gruntu w gospodarstwie półrolnika wynosiła około 12 mórg. Trzecią grupą społeczną w Łęgu były gospodarstwa zagrodnicze. Ale zagrodnicy rozróżnieni byli na dwie podgrupy: zagrodników trzydniowych (których we wsi było 8) i na zagrodników dwudniowych (15 gospodarstw). Nazwy zagrodników trzydniowych i dwudniowych pochodzą od liczby dni pańszczyzny w tygodniu, którą musieli odpracować.
 
Najuboższą grupą posiadaczy nieruchomości były gospodarstwa chałupników. Nazwa pochodzi stąd, że ich majątek ograniczał się do chałupy i czasem niewielkiego ogródka koło chaty. We wsi mieszkało 26 chałupników. Wielkość ich majątku gruntowego nie przekraczała jednej morgi. We wsi mieszkali też komornicy, których liczba jest trudna do ustalenia. Liczba komorników we wsi zmieniała się co roku. Nie posiadali oni żadnej nieruchomości i mieszkali u zamożnych chłopów w wynajętej komorze. W zamian za użytkowanie mieszkania pomagali gospodarzom w pracach gospodarczych. Byli najuboższą grupą we wsi, i zwykle jako pracownicy sezonowi. Wymienione nazwy kategorii gospodarstw chłopskich miały swoje znaczenie ze względu na rozmiar obowiązków pańszczyźnianych i rozmiar posiadanego gruntu przez ich właścicieli. Wieś posiadała także swój samorząd, który pełnił sołtys i dwóch radnych, jego pomocników.
 
Do 1826 r. wszyscy chłopi mieszkający we wsi Łęg byli zobowiązani do darmowych prac, czyli do pańszczyzny na gruntach należących do folwarku. Wielkość tych prac była uzależniona od wielkości posiadanego majątku w gospodarstwie chłopskim. Im większy grunt posiadało gospodarstwo, tym większy wymiar pańszczyzny wykonywał posiadacz tego gospodarstwa. Zakres prac pańszczyźnianych cystersi rozłożyli na wymienione kategorie chłopów w takim sposób, że chłopi należący do tej samej kategorii, czy to do kmieci, półrolników, zagrodników, czy do chałupników, wykonywali ten sam zakres pańszczyzny. Nie było zróżnicowania zakresów prac pańszczyźnianych w obrębie danej grupy. Różnice w wielkości pańszczyzny zachodziły tylko między wymienionymi grupami chłopów.
 
Na ogół w obrębie każdego gospodarstwa chłopskiego znajdowały się: sad lub ogród, siedlisko, czyli zabudowania mieszkalne i gospodarcze (które tworzyły zwarty kompleks nieruchomości) oraz grunty orne i łąki. Grunty orne i łąki należące do jednego gospodarstwa były podzielone na mniejsze działki rozmieszczone w różnych rejonach wsi. Chłopi nie posiadali pastwisk w obrębie swych gospodarstw. Pastwisko we wsi było jedno i wspólne dla całej gromady wiejskiej.
 
Najtrudniejszym problemem w wioskach podkrakowskich były przeludnienie wsi oraz niewielka powierzchnia łąk i pastwisk. We wsi Bieńczyce chłopi nie posiadali w ogóle własnego pastwiska. Pastwisko posiadał tylko folwark, ale właściciele tego folwarku w XIX w. zabronili wypasu bydła chłopskiego na swoich pastwiskach z powodu braku miejsca na nich. Dlatego chłopi bydło swoje wypasali na ugorach i ścierniskach, lub (aby uzupełnić braki w paszy) chłopi z Bieńczyc kupowali czasem paszę w sąsiednich wioskach bogatszych w pastwiska i łąki.
 
Mogiła była w korzystniejszej sytuacji, ponieważ posiadała swoje (wielkich rozmiarów) pastwiska w dwóch miejscach we wsi. Przyjął się zwyczaj, że zamożniejsi chłopi wypasali swoje bydło na kawałkach pastwisk, które obfitowały w lepszą paszę, a gorszej jakości pastwiska były przeznaczone dla uboższych chłopów.
 
Wylewy Wisły na tereny pastwisk utrudniały wypas bydła i zbiór paszy. Dokumenty z XIX w. wspominają, że w pewnych latach chłopi z wiosek położonych nad rzeką nie mogli wypasać bydła przez długi czas lub zebrać paszy z nich z powodów wylewów rzeki jesienią. Dlatego też jakość produkcji rolnej z chowu zwierząt była w tym czasie bardzo niska, zwłaszcza jakość produkcji mleka.
 
Krzysztof Rosołek
„Mogilski Krzyż. Gazeta parafii św. Bartłomieja Ap.” 4(137)/2010, s. 16-17; 5(138)/2010, s. 19; 6(139)/2010, s. 21, 23.